Technische installaties in de gebouwde omgeving kunnen sneller circulair worden. Dat stelt de technieksector in de Actieagenda Circulaire Installaties. Door circulair aan te besteden, beschikbaarheid van data, passende financiering en kennisdeling kunnen grote stappen worden gezet. Brancheorganisatie Techniek Nederland, Dutch Green Building Council (DGBC) en kennisplatform TVVL overhandigden de Actieagenda tijdens de conferentie Circulair Bouwen aan Morgen. Vincent Gruis, voorzitter van het Transitieteam Circulaire Bouweconomie, nam het document in ontvangst.

Zonnepanelen, warmtepompen en andere installaties zijn onmisbaar in de energietransitie. Tegelijkertijd bevatten ze schaarse grondstoffen. Installatietechniek heeft een groot aandeel in de milieu-impact van gebouwen. Vermindering daarvan wordt steeds relevanter door de aanscherping van de MilieuPrestatie Gebouwen (MPG). Vanuit verschillende invalshoeken wordt gewerkt aan de transitie naar een circulaire installatiebranche. Hierdoor ontstaat overlap, worden onderwerpen meerdere malen onderzocht en wordt essentiële kennis gemist. Brancheorganisatie Techniek Nederland, kennisplatform TVVL en Dutch Green Building Council (DGBC) sloegen daarom de handen ineen en organiseerden in het najaar van 2023 vier expertsessies om de installatiesector sneller circulair te maken. De uitkomsten presenteren zij in de Actieagenda.

Transitieversnellers
In de Actieagenda staan acht transitieversnellers met concrete actiepunten:
1.            Aanbesteden op basis van circulaire principes en contractvormen
2.            Beschikbaar stellen van milieudata van producten (levenscyclusanalyse/milieuproductverklaring)
3.            Aansluiten bij EU-standaarden voor milieudata van producten
4.            Vergroten van kennisdeling over circulaire installaties
5.            (Door)ontwikkelen van een beoordelings- en afwegingskader voor circulaire installaties
6.            Creëren van de juiste randvoorwaarden voor levensduurverlenging van producten en onderdelen (reuse, repair, refurbish, remanufacture en repurpose)
7.            Circulair uitvoeren van beheer en onderhoud
8.            (Door)ontwikkelen van een marktconforme/gestandaardiseerde methode voor bepaling financiële restwaarde

Circulaire installaties hebben prioriteit
Vincent Gruis, voorzitter van het Transitieteam Circulaire Bouweconomie, is blij met de Actieagenda Circulaire Installaties: “Installaties zijn onontbeerlijk voor comfort, gezondheid en energiezuinigheid van onze gebouwen. Circulariteit is nodig om de installaties zelf óók duurzaam te produceren en hergebruiken. Circulaire installaties zijn daarom ook één van de prioritaire productgroepen in het Nationaal Programma Circulaire Economie en de Transitieteams Circulaire Bouweconomie en Circulaire Maakindustrie.”

Van lineair naar circulair
Programmamanager circulariteit Laurens de Vrijer van Techniek Nederland: “De omslag naar een circulaire economie is urgent. We kunnen de aarde niet blijven uitputten, we lopen nu al tegen de grenzen aan. Met de Actieagenda geven we het pad aan naar een circulaire installatiesector.’ Volgens De Vrijer is de sector zich steeds meer bewust van het belang van circulariteit. ‘Ik zie op tal van plekken mooie initiatieven, maar die zijn te versnipperd. We hebben een systeemverandering nodig. Hergebruik van componenten en volledige systemen wordt de standaard. We gaan versneld van lineair naar circulair.”

Beschikbaarheid data is cruciale voorwaarde
“De beschikbaarheid van data is een cruciale voorwaarde voor de beoordeling van circulaire installaties, en daar ligt ook een van de grootste uitdagingen”, zegt Ruben Zonnevijlle, programmamanager circulariteit bij DGBC. “Deze uitdaging is er in Nederland, maar ook internationaal, en moet je daarom op Europees niveau aanpakken. De meeste installatieproducenten leveren namelijk aan heel Europa en niet alleen aan Nederland. Harmonisatie van milieudata van producten met Europese standaarden is een grote stap vooruit om te versnellen. Vanwege het internationale karakter van installatieproducenten is de noodzaak groter dan bij andere bouwproducten en materialen.”

Actieagenda voor echte verandering en ketensamenwerking
Olaf Oosting, bestuurslid van TVVL en directeur bij Valstar Simonis: “In de installatiesector gebruiken we veel materialen. De productie daarvan zorgt voor een significante CO2-voetafdruk. Daarnaast werken we met systemen waarin veel schaarse metalen zijn verwerkt.” Oosting denkt dat de Actieagenda de aanzet geeft voor echte veranderingen. “Een volledig circulaire installatiesector is haalbaar. Als alle partijen in de keten samenwerken en financiële instellingen, overheid, kennisinstellingen en NGO’s  zich daarbij aansluiten, kan het snel gaan.”

Een thuisbatterij voor het opslaan van zonne-energie verdient de investering ervan nog niet terug. Volgens energie-expert Koen Kuijper heeft de thuisbatterij duidelijke voordelen, maar overtreffen de huidige kosten vaak de besparingen op de energierekening. Zeker in het licht van de salderingsregeling die naar verwachting tot minstens 2025 van kracht blijft, zoals blijkt uit een analyse op energievergelijk.nl.

Een thuisbatterij, te vergelijken met een grote oplaadbare accu, slaat overtollige zonne-energie op om later te gebruiken, zoals wanneer de zon niet schijnt. Dit vermindert de afname van stroom uit het elektriciteitsnet. Milieucentraal stelt dat een huishouden gemiddeld 30 procent van de zonnestroom zelf gebruikt, terwijl 70 procent wordt teruggeleverd aan het net. Met een thuisbatterij kan dit zelfverbruik verdubbelen. Thuisbatterijen kunnen verder bijdragen aan vermindering van piekbelasting op het elektriciteitsnet en kunnen dienen als back-up bij stroomuitval.

Terugverdientijd zo'n 20 jaar
De financiële realiteit is echter complexer. Een thuisbatterij heeft momenteel een prijs tussen de 800 en 1.000 euro per kWh aan capaciteit. Een batterij van 10 kWh kost bijvoorbeeld tussen de 8.000 en 10.000 euro, inclusief installatie. Uit een rekenvoorbeeld van energievergelijk.nl blijkt dat bij een investering van 7.000 euro in een thuisbatterij de terugverdientijd zo'n 20 jaar bedraagt. Dat is aanzienlijk langer dan de gemiddelde levensduur van de accu van 15 jaar. “Het is echter wel belangrijk om te realiseren dat de uiteindelijke terugverdientijd kan variëren, afhankelijk van verschillende factoren, zoals stroomverbruik, investering per kilowattuur opslag, en de actuele elektriciteitsprijs”, stelt Kuijper.

Beter andere duurzaamheidsmaatregelen
Voorlopig mogen huishoudens de stroom die zij terug leveren aan het elektriciteitsnet nog volledig aftrekken van hun verbruik. De politiek moet zich nog buigen over de mogelijke aanpassing of beëindiging van deze regeling. Een interessant rendement van de thuisbatterij lijkt voorlopig dus niet behaald te kunnen worden. “Naarmate de kosten van thuisaccu’s dalen en beleidsmaatregelen veranderen, gaat de terugverdientijd omlaag, maar tot die tijd zijn er andere duurzaamheidsmaatregelen, zoals isolatie of warmtepomp, die in de meeste gevallen een betere investering zijn”, aldus Kuijper.

Brink, Essent Energy Infrastructure Solutions (EIS) en Kuijpers slaan de handen ineen. Als consortium Smart Business Parks gaan zij aan de slag met de verduurzaming van vijf aaneengesloten bedrijventerreinen in Veghel. Het doel is om een lokaal energienetwerk te realiseren waar vraag en aanbod van energie, warmte en koude op elkaar wordt afgestemd. Opdrachtgever is het Platform Ondernemend Meierijstad (POM) in samenwerking met de gemeente Meierijstad.

Een inhoudelijke bijeenkomst met verschillende bedrijven uit Veghel markeerde de start van de samenwerking en daarmee de verduurzaming van de bedrijventerreinen. Maya van Steenhoven, directeur energie van de Sustainable Scale-up foundation, trapte af en onderstreepte het belang van de samenwerking van het consortium. "Ondernemers willen graag verduurzamen en uitbreiden, maar dit wordt bemoeilijkt door de overal snel groeiende problemen van netcongestie. Door slim samen te werken kunnen bedrijven hier zelf heel veel aan doen." Bedrijven hebben vaak veel slimme ideeën omdat zij hun eigen gebied goed kennen. Overal in Nederland ziet van Steenhoven nu dit soort initiatieven ontstaan, waarbij veel wordt geleerd over slimme energiesamenwerking. "Veghel is koploper en 1 van de eerste 5 energiehubs die werkelijkheid wordt. In Veghel bevinden zich veel familiebedrijven en andere, lokale ondernemers die erg betrokken zijn bij hun directe omgeving. Dat draagt bij aan een succesvolle samenwerking", aldus van Steenhoven.

Helpende hand bieden
Alex Pols, Business Unit Manager bij VanderLinden Building Solutions, is een van de lokale ondernemers die uitlegde hoe deze samenwerking voor een doorbraak zorgt. "Wij als technisch dienstverlener lopen vaak tegen de netcongestie problematiek aan. Zo heeft één klant een dak vol zonnepanelen, maar mogen zij op sommige momenten de opgewekte stroom niet terug leveren. Het bedrijf aan de overkant van de straat kan deze stroom juist goed gebruiken om E-trucks te laden. Dankzij dit project kunnen we elkaar de helpende hand bieden." Jos van Asten, directeur van POM, voegde toe dat dit slechts een van de voorbeelden is. "Andere uitdagingen op de korte termijn zijn het niet kunnen elektrificeren van het wagenpark, bedrijfskavels die zonder netaansluiting worden uitgegeven en uitstel van automatisering," zo vulde hij aan. Het consortium biedt hier oplossing voor.

Rolverdeling
Namens het consortium bekrachtigden Peter Timmermans (Brink), Boudewijn den Herder (Essent), Menno Roozendaal (gemeente Meierijstad), Aukje Kuypers (Kuijpers) en Herman Molenaar (POM) met een symbolische handtekening de samenwerking. De partijen brengen ieder een eigen expertise mee. Brink pakt de rol van specialist in het ontwerpen en implementeren van complexe samenwerkingsprocessen op het gebied van bouw, vastgoed en infra. Kuijpers en Essent ontwikkelen het technische ontwerp en verzorgen de realisatie van de installatietechniek en digitale laag. Kuijpers blijft bovendien betrokken als servicepartner terwijl Essent (gedeeltelijk) eigenaar wordt van de infrastructuur en hoofdverantwoordelijk is voor de exploitatie. POM is belangenbehartiger van het collectieve bedrijfsleven en verbinder tussen partijen die zich inzetten voor een goed, duurzaam en toekomstbestendig vestigingsklimaat.

Lokaal energienetwerk als oplossing
Combinaties zoeken in vraag en aanbod en dat slim benutten, daar gelooft Smart Business Parks in. Smart Business Parks biedt met deze decentrale oplossing bedrijven en netbeheerders de helpende hand en wil samen met hen komen tot een juiste invulling van het netgebruik. De ambitie is om niet alleen in de toekomstige energiebehoefte te voorzien, maar al ruim voor 2040 fossielvrij te opereren, door bijvoorbeeld aardgas en diesel te vervangen door waterstof. Door daarnaast slim warmte, koude en elektriciteit uit te wisselen, kunnen pieken en dalen in energieopwekking en -afname worden opgevangen. Dit is duurzamer, ontlast het energienet en zorgt voor een daling van de kosten voor het transport van elektra. Daarvoor zijn al enkele pilots in Nederland gaande. Om hiermee verder te gaan, is het nodig de innovaties op te schalen, iets dat nu in Veghel gaat gebeuren. Zowel qua omvang als het collectieve belang een uniek project.

Stap voor stap verduurzamen
Op de vijf bedrijventerreinen in Veghel zijn ongeveer 400 bedrijven gevestigd. Na de afgeronde quickscan, een positieve business case en het bepalen van een technische standaard neemt Smart Business Parks nu de volgende stap met de eerste, concrete projecten. Dit start met een klein cluster van kansrijke bedrijven die veel energie gebruiken of juist opwekken en bovendien al concrete plannen hebben om te verduurzamen. Daarbij is de bedoeling dat binnen twee jaar alle bedrijven op de Veghelse bedrijventerreinen de eerste stappen hebben gezet op het gebied van verduurzaming en op de een of andere manier is gekoppeld aan het totale, gedeelde energiesysteem. Denk aan de start van het aanleggen van een warmtenet, het helpen van individuele bedrijven, het opzetten van kleine samenwerkingsverbanden van bedrijven, het creëren van aansluitovereenkomsten voor groepen en het werken aan de lobby voor aansluiting op nationale waterstofinfrastructuur. Naar verwachting worden de eerste contracten het komende half jaar getekend.

Het bekende kantoorpand Trinity in Rotterdam-Oost heeft sinds kort de A+++ status op het gebied van energie en duurzaamheid behaald. De eigenaren van het gebouw hebben afgelopen tijd fors ingezet op investeringen rondom verduurzamende maatregelen. Met de certificering sluit het pand zich aan bij een beperkte lijst van panden in regio Rijnmond die deze hoge mate van duurzaamheid behalen. Opmerkelijk is dat het een bestaand pand betreft dat op deze schaal duurzaam wordt gerenoveerd, in tegenstelling tot vele panden die worden gesloopt om duurzaam herbouwd te worden. Daarnaast is er een vergunning verkregen voor geothermische verwarming en koeling.

“Het is de ambitie om in 2030 net zero te opereren, dus alle duurzame aanpassingen die we kunnen doen rondom Trinity voeren we dan ook uit. Hier stopt het wat ons betreft niet; de volgende stap is geothermische energie te implementeren om de uitstoot nog verder naar beneden te brengen,” vertellen Luigi Gatti Bonati en Mark Valentine van Flemyn LLP, de eigenaar van het pand.

Aanpassingen voor de lange termijn
Naast het recent opgeleverde zonnepark van 1.600 panelen, is er nagedacht over de ruimtelijke ontwikkeling rondom Trinity. Om de kwaliteit van de omgeving te garanderen, zijn er over de lengte van de installatie groenstroken aangeplant ter bevordering van de afwatering en koelte. Ook de materiaalkeuze voor de aanpassingen past in de lange termijnvisie voor het gebouw: de gekozen Meyer Burger zonnepanelen worden ontwikkeld in Zwitserland en geproduceerd in Duitsland. Vanwege deze Europese productie heeft dit specifieke soort paneel een lage CO2 afdruk. “Wanneer het gaat om het verduurzamen van Trinity, willen we keuzes maken die op lange termijn het meeste rendement opleveren voor het klimaat. Zo heeft het zonnepark sinds de installatie drie maanden geleden al meer dan 250.000 kWh opgeleverd”, aldus Mark Valentine.

Hygro zal binnen Fieldlab Waterstof onderzoek doen naar het produceren en toepassen van groene waterstof op basis van zonne- en windenergie bij agrarische ondernemingen. Daarnaast onderzoekt het bedrfijf de mogelijkheid tot het opslaan van de waterstof en aansluiting op een distributienetwerk. De haalbaarheid zal worden getest middels een energiestudie bij agrariërs, het maken van een basisontwerp en het uitwerken van een business case.

De recente toekenning van de hydrogen valley status aan Noord-Holland heeft de ontwikkeling op het gebied van waterstof in een stroomversnelling gezet. De start van het Agri Fieldlab project is hier een voorbeeld van. Het uiteindelijke doel van Noord-Holland is om tegen 2050 één van de grootste waterstofhubs van Noordwest-Europa te zijn.

Haalbaarheid onderzoeken
Esther Lunenborg, Project Developer Hygro: “Veel agrarische bedrijven hebben de wens om zelf energie op te wekken, en hebben vaak veel ruimte voor zonnepanelen. Ze hebben niet altijd de mogelijkheid om de elektriciteit terug te leveren. Waterstof biedt hier kansen. In Agri Fieldlab gaan we aan de slag om de haalbaarheid van waterstofproductie, opslag en leveringssysteem bij agrarische bedrijven te onderzoeken. Hierbij is opslag en matchen van vraag- en aanbod cruciaal. Om op het juiste moment de juiste hoeveelheid waterstof beschikbaar te hebben, en overschotten kwijt te kunnen. Daarom onderzoeken we ook hoe agrarische bedrijven aangesloten kunnen worden op het distributienetwerk dat door Hygro wordt opgezet in Nederland.”

Fieldlab Waterstof
Het EFRO project Fieldlab Waterstof in Agri NHN is een publiek-private samenwerking waarbij niet voor, maar met ondernemers wordt samengewerkt. Het project wordt medegefinancierd door de Rabobank, New Energy Coalition, Kansen voor West en de Europese Unie. Greenport Noord-Holland Noord, Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord en New Energy Coalition realiseren met agrarisch ondernemers en diverse andere betrokkenen een Fieldlab voor toepassing van waterstof in de agrisector. Het Fieldlab Waterstof in Agri moet dé praktijkomgeving zijn waar bedrijven, kennisinstellingen en overheden samenwerken aan waterstoftoepassingen en -infrastructuur.

Bedrijven investeerden in 2022 voor 3,5 miljard euro in energiezuinige technieken en duurzame energie. Dat is een stijging van 61% ten opzichte van het jaar ervoor, dat ook al een uitzonderlijk jaar was. Zij maakten hierbij gebruik van de Energie-investeringsaftrek (EIA), een fiscale regeling die gemiddeld 11 procent belastingvoordeel oplevert. Dit blijkt uit cijfers van het EIA-jaarverslag 2022 van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO).

Met de EIA wil de overheid energiezuinige investeringen stimuleren en een impuls geven aan de energietransitie. Bijna 18.000 ondernemers vroegen EIA aan, dat is een stijging van 57% ten opzichte van het jaar ervoor. De 3,5 miljard euro aan investeringen zorgen voor een verdere vermindering van de CO2 uitstoot; van 1.074 kiloton CO2 in 2021 naar 1.753 kiloton CO2 in 2022, een afname van maar liefst 63%. De energiebesparing die de investeringen opleveren is vergelijkbaar met het jaarlijkse energieverbruik van ongeveer 539.000 huishoudens.

Zonnepanelen
Ondernemers uit uiteenlopende sectoren kunnen gebruik maken van de EIA, zoals bijvoorbeeld de land- en tuinbouw, detailhandel, transport, horeca en industrie. Bedrijven dienden de meeste aanvragen in voor zonnepanelen, led-verlichting en warmtepompen. Het meeste geld gaven ondernemers uit aan het energiezuiniger maken van bestaande bedrijfsprocessen, zonnepanelen en systemen voor het benutten van afvalwarmte.

Financiële stimulans
Al meer dan 25 jaar is de Energie-investeringsaftrek (EIA) een financiële stimulans voor Nederlandse ondernemingen. Bedrijven die investeren in technieken uit de zogenoemde Energielijst, kunnen via de Energie-investeringsaftrek (EIA) tot 45,5% van de investeringskosten aftrekken van hun fiscale winst.

EIA-jaarbericht
De gegevens uit het EIA- jaarbericht 2022 hebben betrekking op de periode van 1 januari 2022 tot 1 april 2023 (peildatum 1 april 2023). In deze periode zijn alle aanvragen ingediend voor de EIA-regeling van 2022.

Bij de productie van zonnepanelen voor de bouwsector komt te veel CO2 vrij om de klimaatdoelen van 2030 te halen. Dat blijkt uit onderzoek van onderzoeksbureau Metabolic in opdracht van Dutch Green Building Council (DGBC). Ook hebben zonnepanelenproducenten nog onvoldoende plannen om milieuvriendelijker te produceren. Terwijl dat wel nodig is, zeker omdat door de woningbouwopgave de vraag naar zonnepanelen naar verwachting blijft stijgen.

Metabolic en DGBC analyseerden in hun onderzoek de CO2-uitstoot van de productie van verschillende materiaalsoorten en producten voor de bouwsector. De meest impactvolle productgroepen werden onder de loep genomen. De toegepaste bouwmaterialen en producten die bij productie het meeste CO2 uitstoten, zijn staal, beton, glas, isolatie en installaties. In die laatste categorie vallen ook de zonnepanelen. Die zijn verantwoordelijk voor 88 procent van de uitstoot in de installatiebranche.

Reductie blijft steken
Met de huidige manier van produceren blijven producenten en leveranciers van staal, beton, installaties, isolatie en glas steken op 48 procent CO2-reductie in 2030, terwijl 60 procent nodig is. “Radicaal anders bouwen én produceren is daarom nodig om de klimaatdoelen te halen”, laat Laetitia Nossek van DGBC weten. “De installatiebranche, met zonnepanelenproducenten voorop, lijkt zich nog niet te realiseren dat er snel actie nodig is.”

Uitdagend
De grotere vraag naar bouwmaterialen door de nieuwbouwopgave, maar ook in toenemende mate de renovatieopgave, staat op gespannen voet met de doelen om de CO2-uitstoot te verminderen. De grote toepassing van zonnepanelen leidt met de huidige productiemethoden tot een verdubbeling van de uitstoot. Waar bij staal, beton en isolatie de verantwoording helder is en de zoektocht naar duurzamere alternatieven gaande is, blijft de installatiebranche achter. De zonnepanelenproducenten zijn het minst duidelijk over de uitstoot die de gebruikte materialen veroorzaken, constateerden de onderzoekers.

Productie is vervuilend
Zonnepanelen zijn uitgerekend noodzakelijk als opwekker van duurzame energie, voor nieuwbouw maar ook zeker bij de bestaande gebouwen. Sinds 2019 is de vraag naar zonnepanelen alleen maar toegenomen, en met de woningbouwopgave van bijna een miljoen woningen tot 2030 blijft deze vraag stijgen. “Zonnepanelen drukken inmiddels heel hard op de CO2-voetafdruk van de gebouwde omgeving”, zegt Nossek.

Nieuwe manier van produceren
De sector moet om, adviseren de onderzoekers. Dat betekent stoppen met de productie van vervuilende materialen en overstappen naar alternatieve producten. Toni Kuhlmann van Metabolic legt uit : “De uitstoot van de productie moet omlaag en we moeten minder nieuwe materialen en installaties toepassen. Naast de energietransitie is een grootschalige transformatie nodig naar een circulaire (bouw)economie: minder materialen gebruiken, bouwmaterialen toepassen die geen CO2 uitstoten bij de productie, en veel meer hergebruiken en/of biobased materialen toepassen.” Nossek besluit: “Zonder circulaire oplossingen heb je ook geen CO2-neutrale bouwkolom", besluit Nossek.

Amersfoort kreeg deze week tijdens Techathon 2022 verschillende innovatieve plannen voorgeschoteld. Zeven teams kregen één dag de tijd om plannen uit te werken voor een duurzame toekomst van de wijk Hoefkwartier. Ieder team bestond uit mbo-studenten, hbo-studenten en veelbelovende talenten van technische bedrijven. Uiteindelijk koos de jury voor het plan Next gen digitale wijk van team Croonwolter&dros/Haagse Hogeschool/mboRijnland.

De Techathon is een jaarlijks terugkerend spektakel. Studenten en professionele talenten krijgen de opdracht om in één dag tijd een concreet plan te maken voor een bestaande uitdaging in de openbare ruimte. Dit jaar ging het om de herontwikkeling van de wijk Hoefkwartier. De teams gingen  in de ochtend in alle vroegte aan het werk in Playground 33 in Amersfoort. De deelnemers moesten woekeren met de beschikbare ruimte, maar ook rekening houden met regels en randvoorwaarden op het gebied van klimaatadaptatie, circulariteit, energie, natuur en veiligheid.

Vijftig jaar vooruit
Voorzitter Doekle Terpstra van Techniek Nederland en burgemeester Lucas Bolsius van de gemeente Amersfoort gaven het startschot. Terpstra maakte duidelijk dat de Techathon geen spelletje is: ‘We verbinden de praktijk van technische bedrijven met de ideeën van studenten op het mbo en het hbo. Dat is een serieuze zaak. Samenwerking en communicatieve vaardigheden worden steeds belangrijker in de techniek. Tijdens de Techathon moet je van die vaardigheden volop gebruikmaken.’ De burgemeester keek reikhalzend uit naar de plannen. Bolsius: ‘Hoefkwartier wordt een heel nieuw, spannend stuk stad, duurzaam en dynamisch. Met de herontwikkeling van de wijk moeten we weer vijftig jaar vooruit kunnen. Er zijn veel knappe koppen voor nodig om dat zover te krijgen. Deze talenten hebben we daarbij heel hard nodig.’

Digital-twin
De jury was verrast door de kwaliteit van de gepresenteerde plannen. De teams slaagden erin om de problemen op een originele manier en vanuit verschillende perspectieven te benaderen. Toch waren de juryleden het erover eens dat het plan van team Croonwolter&dros/Haagse Hogeschool/mboRijnland eruit sprong. Met name over het idee van de Digital-twin, een digitale wijk waarin het echte Hoefkwartier kan worden gesimuleerd en geregeld, was de jury enthousiast.

5.000 euro voor de winnaars
Na het verlossende woord van de juryvoorzitter kon algemeen directeur Erik van Engelen van Techniek Nederland de captain van team Croonwolter&dros/Haagse Hogeschool/mboRijnland de beker overhandigen. Een mooie trofee, maar captain Noëlle Choong was uiteraard óók blij met de cheque van 5.000 euro die haar team in ontvangst mocht nemen. Het winnende team krijgt verder een aantal vaktechnische boeken, een energietransitiespel én een circulair bierpakket. Al in december krijgen de winnaars de gelegenheid om de inhoud van hun plan voor de herontwikkeling van Hoefkwartier voor te leggen aan de gemeenteraad van Amersfoort.

Organisatie
Techniek Nederland organiseerde de Techathon in samenwerking met de gemeente Amersfoort en de kennisorganisaties Wij Techniek, ISSO en TVVL. Techathon 2022 komt voort uit de toekomstverkenningen voor de techniekbranche: CONNECT2025, SCENARIO2040 en CONNECT2030.

Fort Isabella, met haar geschiedenis als verdedigingswerk van ’s-Hertogenbosch en als kazerne, gaat over op een volledig gasloos verwarmings- en koelsysteem. Op vrijdag 21 oktober wordt het systeem geactiveerd. Twee Vughtenaren realiseren op het 10 hectare grote terrein momenteel een nieuwe samenleving waar wonen, werken, educatie en recreatie worden samengebracht.

Samen met OVVIA en Van Hout Installateurs en adviseurs heeft de Isabella Groep enkele jaren geleden een 2-staps strategie bedacht om het gasloze verwarmings- en koelingssysteem te realiseren. Ten eerste zijn alle bestaande (deels monumentale, meer dan honderd jaar oude) gebouwen geïsoleerd naar energielabel A of hoger. Daarnaast is op het terrein een netwerk van warmte en koude leidingen aangelegd die alle gebouwen verbindt met de (elektrisch aangedreven) energiecentrale. Hierdoor werkt het terrein als een warmtebatterij; in de zomer wordt overtollige warmte van de gebouwen opgeslagen in de grond en in de winter wordt dit opnieuw gebruikt. In de tussenseizoenen kan overtollige energie op de ene plek direct worden hergebruikt op een andere locatie. Door het ontwerp van het systeem kan dit zeer efficiënt gebeuren. De benodigde elektriciteit voor het systeem en het terrein wordt grotendeels geleverd door meer dan 1800 PV-panelen.

Samenwerking
Het terrein gaat hiermee van meer dan 1.800.000 m3 gas verbruik per jaar in het verleden (2004) naar een volledig elektrisch systeem dat grotendeels gevoed wordt door eigen PV-panelen. Voor zover bekend is Fort Isabella het eerste gecombineerde renovatie- en nieuwbouwproject dat overgaat op een volledig gasvrij systeem.
“De keuze om hier extra in te investeren was voor ons de enige juiste. Om een dergelijke herontwikkeling en verduurzaming te kunnen realiseren heb je de hulp en samenwerking met andere partijen nodig”, aldus Olivier Koning. Samen met Tjeerd Saatrube is hij initiatiefnemer van het project en eigenaar van het terrein. “Gelukkig zagen de gemeente Vught en de provincie Noord-Brabant direct de toegevoegde waarde van het plan voor de nieuwe samenleving voor de locatie zelf en de omgeving”, vervolgt Saatrube. Vanuit de gemeente Vught kwam de goedkeuring om het terrein van het COA te kopen en de medewerking aan de benodigde wijziging van het bestemmingsplan. Voor de Erfgoedfabriek was Fort Isabella een van de belangrijke militaire erfgoederen in de provincie. De door hen verstrekte subsidie heeft haalbaarheidsonderzoeken naar de verduurzaming mogelijk gemaakt.

Het kantoorgebouw van DGMR Den Haag heeft het Binnenklimaat Label gekregen van het kenniscentrum Binnenklimaattechniek. Dit Label is gebaseerd op het Programma van Eisen (PvE) gezonde kantoren, waarin standaard eisen staan voor een gezond en comfortabel binnenklimaat. De eisen gaan over de thema’s lucht, licht, klimaat en geluid. In het PvE staan praktische informatie en handvatten om de eisen te beoordelen. bba binnenmilieu werkte mee aan de ontwikkeling van het verificatieprotocol voor het label. Hiermee is op een efficiënte manier in kaart te brengen aan welke klasse een kantoorgebouw voldoet.

Er zijn drie categorieën voor de beoordeling, klasse C geeft een ‘voldoende’ aan, klasse B betekent ‘goed’ en de beste beoordeling is klasse A, met een ‘zeer goed’. De beoordeling van de thema’s gebeurt door middel van een gebouwinspectie, een vragenlijst onder de gebruikers en duurmetingen van het binnenklimaat.

‘Practice what you preach’
Paul van Bergen van DGMR: “Wij zijn als bureau dagelijks bezig met het binnenklimaat en binnenklimaat vraagstukken. Niet alleen thermisch, akoestisch en visueel maar ook met gezonde materialen, beweging en groen. ‘Practice what you preach’ is ons motto en daarom lieten wij ook een Binnenklimaat Label voor ons eigen pand opstellen. Nu eerst voor ons kantoor in Den Haag en als we gesetteld zijn in ons nieuwe kantoor in Arnhem en ook in Drachten. Meten is een belangrijk onderdeel van het label, dus het gaat om werkelijke prestaties: het heeft echte waarde.”

Inzicht waar kansen liggen
“Wij zijn er trots op dat we het label goed - Klasse B - hebben gekregen, zegt Marije te Kulve van bba binnenmilieu, ook werkzaam in het pand van DGMR in Den Haag. “De uitkomsten van de beoordeling geven echt inzicht in waar kansen liggen voor verdere verbetering van het binnenklimaat. Na het behalen van dit label blijven wij de luchtkwaliteit natuurlijk monitoren en verbeteren, voor zowel onze eigen medewerkers als voor onze klanten.”

Onafhankelijke methodiek
Remi Hompe, voorzitter kenniscentrum Binnenklimaattechniek: “Met deze onafhankelijke methodiek zorgen we ervoor dat in één oogopslag duidelijk is hoe het met het binnenklimaat van een gebouw gesteld is. Je moet als eigenaar kunnen aangeven welke klasse wenselijk is en er zeker van zijn dat de vooraf gestelde prestatie-eisen ook behaald kunnen worden. Daarom is borgen en monitoren een belangrijk onderdeel van het label. Scoor je een B? Dan geven we advies over hoe je een A kunt bereiken. We zijn ontzettend trots dat we nu bij DGMR het tweede label mogen uitreiken en hopen dat er nog vele zullen volgen.”

Database van gebouwen
Organisaties die het Binnenklimaat Label behalen, komen in een database van gebouwen die aantoonbaar gezond zijn. Het label is ontwikkeld vanuit kenniscentrum Binnenklimaattechniek, door Binnenklimaat Nederland, TVVL, TNO, BBA, OfficeVitae en DWA.

In Den Bosch heeft woningcorporatie BrabantWonen twee duurzaame flats gebouwd. Een groot deel van het jaar verwarmt de zon de woningen, een collectieve warmtepomp vult in de koude maanden aan. Dit project is een voorbeeld van betaalbare duurzaamheid voor bewoner én verhuurder: voor verwarmen en koelen betalen de bewoners maandelijks niet meer dan 35 euro.

Gevels met grote glasvlakken laten zonlicht het hele jaar maximaal binnen. Iedere woning heeft een niet geïsoleerde serre die de warmtevraag vermindert. De woningen hebben daardoor maar heel weinig verwarming nodig, gemiddeld 800-1500 watt per woning. Doordat prefab luchtdicht is gebouwd, kan snel worden verwarmd en gekoeld. Het hele gebouw wordt met een warmtepomp van 40 kW verwarmd (een gemiddeld huishouden heeft 20 kW nodig). Op het dak een dakterras met tuin, overkapt door 308 PV-panelen.
Voor warm water heeft ieder appartement een zoutbatterij, het zout wordt opgewarmd door de zonnepanelen en houdt zijn warmte 3 dagen vast. Voor de ventilatie zorgen individuele balansventilatieboxen in iedere berging.
De klimaatadaptieve flats zijn industrieel, flexibel en demontabel prefab gebouwd. Alle materialen zijn te hergebruiken en zo gekozen dat de gebouwen 3x lichter zijn dan vergelijkbare systemen.

Betaalbaar perspectief voor de energietransitie
Bahman Laké, projectleider BrabantWonen: “We zijn in 2020 gestart met het ontwerp van deze twee gebouwen met beide 31 appartementen, waarvan de helft sociale huurwoningen. Ons doel was toekomstbestendigheid zonder gas, met zoveel mogelijk natuurlijk opgewekte energie. Niet wetend dat wij geconfronteerd zouden worden met de huidige energieproblematiek. Het resultaat van die inspanning en de gedane investering is dat de energiekosten voor de verwarming en warm water ver onder het ingestelde prijsplafond ligt. Dat voordeel gaat geheel naar de bewoner.”
Bewoners betalen een maandelijks voorschot van 20 euro voor warm tapwater en voor verwarming en koeling 15 euro, of 12,50 euro in een kleinere woning. Dit is 10 keer minder dan in een gemiddeld nieuw appartementengebouw.