Onlangs verscheen het rapport ‘De keuze voor warmtenetten of andere warmteoplossingen’ dat is opgesteld door Berenschot aan de hand van het plan voor het warmtenet in Den Haag. De aanleiding van het onderzoek is dat in de praktijk warmtenetten lastig te realiseren blijken te zijn, waarbij als alternatief all electric warmteoplossingen worden bekeken. De vereniging voor Duurzame Warmte vindt het te beperkt om te stellen dat de twee belangrijkste warmteoplossingen warmtenetten en all electric warmtepompen zijn. ‘Alle beschikbare duurzame warmteoplossingen waaronder zeker ook hybride warmtepompen, zijn nodig voor een eerlijke en betaalbare warmtetransitie.’

Onderzoek naar welke warmte-oplossing tot de laagste maatschappelijke kosten leidt, zoals hier is gebeurd, is van wezenlijk belang om goede keuzes te kunnen maken, stelt de vereniging. Echter, in deze specifiek onderzochte situatie is de keuze voor hybride warmtepompen bij voorbaat niet meegenomen. Hierdoor ontstaat volgens Duurzame Warmte een vertekend beeld, dat tot onnodige verwarring leidt.

Realistische oplossing
Duurzame Warmt: ‘De hybride warmtepomp is een zeer realistische oplossing. Het maakt de energietransitie en het verlagen van het energiegebruik (en kosten) haalbaar en betaalbaar voor de grote groepen: zowel voor de particuliere huizenbezitters, maar zeker ook voor huurwoningen. Geheel in lijn van het hoofdlijnenakkoord: de hybride geeft een grote impuls in de energietransitie met de nadruk op draagbaar, haalbaar en uitvoerbaar.’

Groen gas
In het onderzoek geeft Berenschot aan dat groen gas in 2050 slecht beschikbaar is en niet ingezet moet worden in de binnenstad van Den Haag. Dat is een voorbarige conclusie. De 9 miljard kubieke meter aardgas die nu nodig is voor de verwarming van de gebouwde omgeving wordt met toepassing van hybride teruggebracht tot 2 miljard m3. Deze kleinere hoeveelheid kan worden ingevuld door groen gas en waterstof en wellicht batterijtechnologie in de toekomst. CE Delft heeft hierover het rapport ‘Potentieel van lokale biomassa en invoedlocaties van groengas’[1] uitgegeven en recent de jaarrapportage 2023 ‘Convenant duurzaamheid biomassa’[2]. Daarbij biedt hybride, volgens de vereniging, een belangrijk onderdeel van de oplossing voor de toenemende netcongestie. Met slimme technologieën kan er eenvoudig geswitcht worden tussen gas en elektriciteit.

Transparantie
Vereniging voor Duurzame Warmte pleit voor een betaalbare en realistische warmtetransitie, waarbij ook de hybride warmtepomp een onderdeel van de oplossing is. ‘Met een hybride wordt gemiddeld 75% van het gasgebruik bespaard [3]. Het is te verwachten dat het aandeel hernieuwbaar gas toeneemt. Laten we op weg naar 2050 per situatie de best passende, haalbare en betaalbare oplossingen onderzoeken en toepassen. Transparantie en eerlijke informatievoorziening is hierbij cruciaal.’

[1] CE_Delft_190281_Potentieel_lokale_biomassa_en_invoedlocaties_groengas_DEF.pdf

[2] CE_Delft_230442_Jaarrapportage_Convenant_duurzaamheid_biomassa_2023_Def.pdf

[3] Samenvatting resultaten Demonstratieproject juni2023 (demoprojecthybride.nl)

Als het aan de nieuwe regering ligt zal het per 2026 niet meer verplicht zijn om een warmtepomp aan te schaffen bij cv-ketel vervanging. Dit maakten de potentiële coalitiepartijen vannacht bekend in hun hoofdlijnenakkoord.

Het was Hugo de Jonge die op de VSK van 2022 aankondigde dat de hybride warmtepomp de minimale norm zou worden. Techniek Nederland en de Nederlandse ketelfabrikanten stonden destijds te juichen, maar de installateur keek al minder blij naar deze ontwikkeling.

Geen verrassing
Op zich is het geen verrassing dat de beoogde nieuwe coalitie een streep wil zetten door het verplicht stellen van de warmtepomp. Ze waren er al geen enthousiaste voorstanders van. Installateurs zagen vooral veel werk op zich afkomen terwijl er al een hoge werkdruk is in combinatie met een gebrek aan geschoold personeel. Huiseigenaren hikten tegen de hoge investeringskosten aan, zodat het uiteindelijk vooral de fabrikanten waren die wel brood zagen in de maatregel van De Jonge, in de verwachting dat die een toename van de verkoop van warmtepompen zou laten zien.
Hoe reageren de verschillende partijen nu op het voornemen van de nieuwe coalitie om de warmtepomp niet langer verplicht te stellen? Installatienet peilde wat reacties.

“Meer heil in subsidies”
Voor Joni Fleischer van JF Totaaltechniek komt het nieuwe beleid van de regering niet als een verrassing. “Ik had al lang bedacht dat het niet zou gaan werken. Allereerst omdat al die PV-panelen en warmtepompen tot netcongestie leiden. Daarnaast komt de hybride warmtepomp dikwijls in huizen die slechter geïsoleerd zijn. Dat is van de gekke, want daardoor krijg je supoptimale systemen. Je moet juist eerst de warmtevraag terugbrengen en daarna pas een warmtepomp installeren, zo functioneert het systeem ook beter. En tot slot jaag je mensen op kosten, die het regelmatig al nauwelijks kunnen bolwerken. Ikzelf zie meer heil in subsidies voor het beter inregelen van bestaande installaties door gekwalificeerde installateurs. Zo kan je het gebruik al simpel terugdringen met 40 à 50%.”

Direct voor all-electric
Ook Peet van der Ende van P.M. van der Ende Installatietechniek was eigenlijk al niet te spreken over hybride warmtepompen. “Je hebt dan te maken met twee installaties die goed moeten functioneren en dubbel onderhoud. Erg ongunstig dus. Wij gaan liever direct voor all-electric als het kan. Daarnaast is die verduurzaming van de thermische energievoorziening soms ronduit problematisch. Denk maar aan voorbeelden van gestapelde woningbouw waarvoor waterstof, een warmtenet of blokverwarming eigenlijk een betere oplossing is. Maar ja, dan zit je in menig geval met forse kosten en zou eigenlijk de overheid moeten bijspringen.”

“Rem op noodzakelijke innovatie en versnelling”
Arthur van Schayk, Algemeen Directeur Remeha zegt te betreuren dat de norm komt te vervallen: “Deze draagt namelijk positief bij aan de versnelling van de energietransitie in Nederland. De continue verandering in politiek beleid aangaande energietransitie remt echter wel de noodzakelijke innovatie en versnelling. Remeha heeft geïnvesteerd in productontwikkeling en de opening van een warmtepompfabriek, mede op basis van de norm-aankondiging in 2022. Ondanks deze ontwikkeling blijft onze visie ongewijzigd: wij blijven geloven in de hybride warmtepomp, nu en in de toekomst. Het is de meest (financieel) interessante oplossing voor verduurzaming van bestaande woningen: zowel qua CO2-reductie, gasbesparing als financiële investering. En recent onderzoek (Installatiemonitor, mei 2024) bevestigt ons geloof: ruim 95% van de woningeigenaren die in 2022/2023 een warmtepomp hebben laten plaatsen is tevreden en raadt anderen een warmtepomp aan. Het is een duurzame keuze die bijdraagt aan het behalen van de klimaatdoelen en het creëren van een betere leefomgeving.”

“Warmtepomp is nu uit de gratie”
Dat de ‘verplichte warmtepomp’ op de schop zou gaan is niet onverwacht”, reageert Gerd Vrieling, Commercieel Directeur Nefit Bosch. “Tegelijkertijd wil men vasthouden aan de klimaatdoelen. Ook de verplichtingen in EU- verband blijven natuurlijk onveranderd staan. De vraag is dan hoe dit kabinet aan de doelen wil voldoen zonder maatregelen in de gebouwde omgeving. CO2 verder belasten wil men niet, maar er zal zeker iets moeten gebeuren. Ook zonder verplichtingen, zijn er natuurlijk scenario’s te bedenken om aan de doelen te voldoen. Het ligt voor de hand dat dit kabinet het verduurzamen van woningen en bedrijfspanden zal blijven stimuleren, zoals ze zelf aangeeft. Hoe dit precies vorm zal krijgen in het beleid, zullen we even moeten afwachten, maar wij verwachten niet dat dit betekent dat de warmtepomp nu uit de gratie is. In tegendeel, de dwang is er misschien af, het tempo ligt voorlopig wellicht lager dan het afgelopen jaar, maar de opgave om in de gebouwde omgeving verder te verduurzamen blijft onverminderd van kracht, anders is het onmogelijk om de doelen te halen. De warmtepomp, al dan niet hybride, is hierbij onmisbaar. Als Nefit Bosch anticiperen we al jaren op een diverse energiemix in de toekomst en kunnen we snel schakelen tussen all-electric, hybride en gasgebonden oplossingen inclusief waterstof, al naar gelang de keuzes van de politiek en de markt.”

Vrijwillige keuze
Itho Daalderop laat weten dat met de afschaffing van de verplichting voor een warmtepomp, er niet zoveel verandert. Volgens Maurits Lagendijk, marketeer bij de fabrikant, zijn “een comfortabele en stabiele temperatuur in huis, een lage energierekening, geen (of in het geval van een hybride opstelling een lagere) CO2-uitstoot, voor onze klanten al jaren belangrijke redenen om te kiezen voor onze warmtepompen. Dit is altijd een vrije keuze geweest. Wij richten ons op klanten die juist heel graag een warmtepomp willen, vanwege de vele voordelen die het oplevert; voor hen die een mooi rendement op een investering belangrijk vinden; voor hen die het belangrijk vinden dat ze minder CO2 uitstoten; voor hen die het fijn vinden dat het qua temperatuur altijd lente in huis is. Deze mensen zijn onze typische klanten. En voor hen was de verplichting helemaal niet nodig, die willen het vrijwillig.”

"Grote vraag zal blijven"
Rob Maassen, Country Manager ATAG Verwarming: “Wij zijn ervan overtuigd dat er de komende jaren een grote vraag zal blijven naar duurzame verwarmingsoplossingen. Het schrappen van de verplichtstelling van een warmtepomp vanaf 2026 zal dat niet veranderen. Er wordt langer ingezet op hybride oplossingen waarbij cv-ketels samenwerken met een warmtepomp. Hiervoor zijn verschillende compacte oplossingen ontwikkeld die uitstekend functioneren in combinatie met cv-ketels, die het elektriciteitsnet niet te veel belasten en uitermate geschikt zijn voor de Nederlandse woningen.”

Hybride route
Intergas heeft begrip voor het schrappen van de verplichting. De fabrikant onderschrijft de focus van de vier coalitiepartijen op draagvlak, haalbaarheid en energieonafhankelijkheid bij het vormgeven van de energietransitie. Bovendien blijven de klimaatdoelen op Europees niveau onveranderd. In 2030 moet de Europese Unie minimaal 55% minder CO2 uitstoten en tegen 2050 streeft de naar klimaatneutraliteit. Volgens Intergas is de hybride route, met een installatie bestaande uit een hybride warmtepomp die samenwerkt met een (nieuwe of bestaande) cv-ketel, hierop nog steeds het juiste antwoord. "Wij zijn ervan overtuigd dat een hybride installatie de beste keuze is om de bestaande bouw duurzaam te verwarmen. Door lagere aanschafkosten dan een all-electric systeem is het voor de meeste huishoudens een haalbare oplossing. Daarbij is aangetoond bij het demonstratieproject ‘Hybride Verwarmd’ dat een hybride systeem tot een gasbesparing van 80% kan leiden. Hiermee wordt de hybride warmtepomp binnen enkele jaren terugverdiend. Bovendien wordt ruim voldoende CO2-uitstoot bespaard om de klimaatdoelen te halen en is de hybride ‘netcongestie-proof’, omdat het apparaat altijd terug kan vallen op de gasketel", aldus Arno La Haye, Managing Director bij Intergas. Voor het succesvol toepassen van de hybride route is een aantoonbare lagere energierekening noodzakelijk. Intergas is ervan overtuigd dat de hybride deze besparing kan leveren. Daarom presenteert Intergas op korte termijn, bij voorkeur in nauwe samenwerking met de brancheorganisatie, een besparingsgarantie. Hiermee zijn huishoudens verzekerd van een lagere energierekening en een gunstige terugverdientijd.

Warmtepomp centraal
Vaillant meldt zich onverminderd te blijven inzetten voor een duurzame toekomst. Hugo Hemel, Marketing Director bij Vaillant hierover: “We blijven trouw aan onze technologiestrategie waarin de warmtepomp centraal staat en hechten nog steeds veel belang aan het bieden van een duurzaam alternatief voor verwarmen, voor iedereen. Nederland heeft zich bovendien gecommitteerd aan Europese afspraken over het uitfaseren van het fossiel verwarmen van woningen, waarbinnen de warmtepomp een speerpunttechnologie vormt. Deze verbintenis onderstreept het belang van onze voortdurende inzet voor duurzame oplossingen. We zijn overigens positief over het feit dat het hoofdlijnenakkoord sterk inzet op het versnellen van nieuwbouw tot structureel 100.000 woningen per jaar. Deze ontwikkeling biedt een belangrijke impuls voor duurzaam wonen en draagt bij aan onze gezamenlijke doelstellingen voor een milieuvriendelijke toekomst.”

"Onverteerbaar"
Techniek Nederland maakt zich zorgen over een aantal maatregelen in het hoofdlijnenakkoord. Met name het voornemen om de normering van de hybride warmtepomp te schrappen, is voor de brancheorganisatie onverteerbaar. Voorzitter Doekle Terpstra: “Installateurs en fabrikanten hebben tientallen miljoenen geïnvesteerd in opleidingen en productiecapaciteit. Dit besluit brengt een complete sector in grote problemen. We hebben als sector afspraken gemaakt met de overheid en verwachten van de overheid dat zij die afspraken nakomt. Dit is een ondoordacht besluit. We hebben met elkaar de schouders gezet onder het verlagen van de CO2-uitstoot. Installatiebedrijven en zelfstandig ondernemers hebben veel geld, tijd en energie gestoken in opleidingen en de industrie heeft de productiecapaciteit verhoogd. Door dit terug te draaien brengt het kabinet een hele sector in de problemen. Dit moet echt van tafel.’ Terpstra wil over dit onderwerp zo snel mogelijk in gesprek met het nieuwe kabinet.”

Diskwalificatie warmtepompindustrie
Tot slot de verenigingen die in Nederland de belangen behartigen van de warmtepompindustrie, Vereniging Warmtepompen en NVI-GO. Gezamenlijk spreken zij hun verbazing uit over het voorstel van de nieuwe coalitie om de ingezette koers m.b.t. de verduurzaming van Nederland in algemene zin, en die van individuele woningen specifiek, niet door te zetten. 'Daarmee diskwalificeert de nieuwe regering de warmtepompenbranche die in de publiek-private uitwerking van het actieplan (hybride) warmtepompen zwaar heeft geïnvesteerd in productiecapaciteit. En ontzegt de nieuwe regering de Nederlandse samenleving en economie goedkope warmte uit de eigen omgeving met duurzame elektriciteit van zon en wind.'

Ruim 95% van de woningeigenaren die in 2022/2023 een warmtepomp hebben laten plaatsen is tevreden en raadt anderen een warmtepomp aan. Dat is een van de meest opvallende uitkomsten van de enquête naar de beleving van het installatieproces, gehouden onder deelnemers van het onderzoek Installatiemonitor.

Hoe ervaren de bezitters van een warmtepomp het installatieproces? Dat is de hoofdvraag van de enquête die eind 2023 is gehouden onder 1800 warmtepompeigenaren, die deelnemen aan Installatiemonitor. 1274 daarvan hebben een hybride warmtepomp, 522 een all-electric. Installatiemonitor is het eerste grootschalige Europees onderzoek naar de prestaties van (hybride) warmtepompen in Nederlandse woningen. Inmiddels heeft Installatiemonitor ruim 5000 deelnemers. De resultaten van de enquête zijn voorgelegd aan drie experts op het gebied van verduurzaming van de woning/warmtepompen: Tom van Aalten, adviseur duurzame warmte bij RVO, Joanneke de Jongh, energie-expert Milieu Centraal en Thomas Piessens, programmamanager energietransitie Techniek Nederland.

95% van de warmtepompbezitters raadt anderen een warmtepomp aan
Voor zowel Thomas Piessens, Joanneke de Jongh als Tom van Aalten geeft het onderzoek een goed beeld van de praktijk. Alle drie zijn positief verrast over de uitkomsten. Joanneke: “In 2021 heeft Milieu Centraal onderzoek gedaan onder warmtepompeigenaren. Van die respondenten was 7 op de 10 tevreden, al een mooie score. In dit onderzoek is dat zelfs 95%!”

54% heeft voor de aanschaf van de warmtepomp veel kennis vergaard
Een andere uitkomst die door de drie warmtepompexperts als positief wordt gezien, is dat mensen zich vooraf goed informeren voordat ze tot aanschaf van een warmtepomp overgaan. 54% heeft al veel kennis voordat ze een warmtepomp aanschaffen. 52% door zich goed in te lezen, 2% door het inwinnen van een EPA-advies. Een belangrijke informatiebron voor potentiële warmtepompeigenaren blijkt het internet te zijn. Een derde van de deelnemers van dit onderzoek heeft informatie ingewonnen bij de installateur. Voor 12% was de installateur zelfs de enige informatiebron. Thomas: “Dat verbaast me. Ik had verwacht dat iedereen sowieso informatie van internet haalt. Dat is in elk geval iets wat ik altijd aanraad. Lees je van tevoren goed in.” Tom vult aan: “54% is een mooie score maar nog geen 95%. Wat betreft informatievoorziening blijft er nog voldoende ruimte voor verbetering.” Ook Joanneke had een hoger percentage verwacht van de mensen die zich inlezen. “Aan de andere kant kun je dat positief zien”, zegt ze. “Zonder je heel erg te verdiepen in de mogelijkheden kun je ook tot een goed resultaat komen.”

72% kiest voor een warmtepomp om van het Russisch aardgas af te zijn
Tom: “Wat mij opvalt is de motivatie voor de keuze van een warmtepomp. De meeste deelnemers aan deze enquête vinden de kosten minder belangrijk, terwijl in de markt aangegeven wordt dat dit het belangrijkste aspect is. Terugverdientijd is voor deze warmtepompeigenaren niet echt een item.” Ook voor Joanneke is deze uitkomst bij de motivatie een verrassing: “Normaal gesproken staat besparen op energie en geld op de eerste plaats. Daarna volgt voor het klimaat/duurzaamheid. Onafhankelijk zijn van - Russisch - aardgas scoort meestal veel lager. Terwijl dat in deze enquête duidelijk op 1 staat. Dat komt waarschijnlijk door de energiecrisis die we hebben gehad. Mensen zijn toen in beweging gekomen en daar zie je nu het resultaat van.”

Gemiddelde kosten voor een warmtepomp
Een hybride warmtepomp kost gemiddeld € 6.000. Voor een all-electric is gemiddeld € 15.000 betaald, zonder aftrek van de Investeringssubsidie duurzame energie en energiebesparing (ISDE). Joanneke: “De genoemde kosten sluiten aan bij wat wij communiceren: € 6.000 voor een hybride warmtepomp en € 12.000 voor volledig elektrisch; lucht-water. De prijs voor all-electric is zonder eventuele aanpassingen aan de woning.” 29% van de all-electric warmtepompeigenaren heeft voor de aanschaf een lening afgesloten, tegenover 14% van de hybride warmtepompbezitters.

Wat kunnen we leren van deze ervaringen?
Uit de enquête blijkt dat mensen vooraf al bepaald hebben dat ze een warmtepomp aan willen schaffen. Ze zijn niet per se op zoek naar mogelijke verduurzamingsoplossingen, maar hebben al bepaald dat de oplossing een warmtepomp is. Thomas Piessens: “Opvallend; de overheid gaat er bij het maken van beleid vanuit dat woningeigenaren kiezen voor een integrale aanpak en zich verdiepen in de verschillende opties. Dat ze bijvoorbeeld ook kijken naar isoleren en een warmteadvies inwinnen via een energiecoach of een EPA-adviseur. Niet via een installateur. In de praktijk lijkt het toch anders te liggen. De aanschaf van een warmtepomp blijkt net als bij zonnepanelen vaak een single issue, de oplossing is vooraf al bepaald.”
Joanneke herkent dit: “Weinig mensen hebben vooraf een heel breed plan voor hun woning. Bij ons komen mensen op het onderwerp warmtepomp binnen waarna wij ze verwijzen naar andere onderwerpen zoals isoleren en ventileren. Er zijn ook mensen die besluiten te verduurzamen en dan op zoek gaan naar de oplossingen. Uiteindelijk komen we allemaal uit bij een duurzaam huis, dat van het aardgas af is.”

Andere uitkomsten van de enquête
-Belangrijkste pluspunt hybride warmtepomp: het scheelt in energieverbruik
-Belangrijkste pluspunt all-electric warmtepomp: mijn huis is duurzamer
-30% heeft bij warmtepomp gekozen voor vaste installateur
-15% van de deelnemers heeft langer dan een jaar op de installatie van de warmtepomp moeten wachten
-54% heeft slechts één offerte opgevraagd
-69% ontving een gespecificeerde offerte
-Bij 92% heeft de installateur de mogelijkheid om de ISDE aan te vragen vermeld, 59% heeft zelfs de meldcode aangeleverd
-Bij de installatie van een all-electric warmtepomp waren er voor 90% van de deelnemers aanpassingen aan de woning nodig, zoals een extra groep in de meterkast of aanpassen van leidingen. Bij hybride was dat voor 59% van de deelnemers nodig

Over Installatiemonitor
Installatiemonitor is een initiatief van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) samen met Netbeheer Nederland en Techniek Nederland. Het monitoringstraject wordt gecoördineerd en uitgevoerd door adviesbureau BDH. Het eerste onderzoek dat begin 2022 is gepubliceerd, gaf een eerste inzicht in de praktijkprestaties van warmtepompen en welke impact ze hebben op het elektriciteitsnet. Het vervolgonderzoek is half 2023 gestart en geeft ook inzicht in welke factoren een rol spelen bij de prestaties van warmtepompen en in welk type woningen warmtepompen worden toegepast. Het onderzoek loopt tot 30 juni 2026.

Ron M R Bosch, adviseur en HBO-hoofddocent Installatietechniek onderzocht in hoeverre hybride warmtepompen die op de markt worden gebracht als 'all-electric ready', daadwerkelijk gereed zijn om volledig elektrisch te functioneren zonder een cv-ketel.

Het concept van ‘all-electric ready’ hybride warmtepompen impliceert dat deze systemen zijn ontworpen om uiteindelijk volledig elektrisch te werken, zonder de ondersteuning van een gasgestookte cv-ketel. Deze hybride warmtepompen maken gebruik van zowel elektriciteit als een fossiele brandstof (meestal gas) om warmte te leveren, maar zijn ontworpen met de flexibiliteit om volledig elektrisch te worden.

Loskoppelen
Een hybride warmtepomp definitief loskoppelen van een cv-ketel en volledig elektrisch laten werken gaat niet zomaar. Houd rekening met de volgende zaken:

1. Capaciteit en efficiëntie: Voordat een hybride warmtepomp volledig elektrisch kan werken, moet de warmtepomp voldoende capaciteit hebben om het volledige verwarmings- en warmwatervraagstuk van het huishouden aan te kunnen. Bovendien moet de warmtepomp efficiënt genoeg zijn om dit te doen zonder buitensporige hoge energiekosten.
2. Benodigde aanpassingen: Het kan zijn dat er aanpassingen nodig zijn aan de bestaande verwarmingsinstallatie, zoals het vergroten van de radiatoren of het installeren van vloerverwarming, om de warmtepomp effectief te laten functioneren.
3. Isolatie en energie-efficiëntie: Het succesvol functioneren van een volledig elektrische warmtepomp is sterk afhankelijk van de isolatie van de woning en de algemene energie-efficiëntie. Een goed geïsoleerd huis met een laag energiegebruik zal beter presteren met een volledig elektrische warmtepomp. Altijd dus de Trias Energetica volgen.
4. Elektrische aansluiting: Het is mogelijk dat er een upgrade van de elektrische aansluiting nodig is om de extra vraag naar elektriciteit van de warmtepomp te accommoderen. Dit kan in combinatie met een Smart Grid Interface SGI.
5. Opwekking van elektriciteit: Om de voordelen van een volledige elektrische warmtepomp volledig te benutten, kan het zinvol zijn om te investeren in duurzame energieopwekking, zoals zonnepanelen, om de benodigde elektriciteit te leveren.

Wetgeving
Wat betreft voorschriften en regelgeving, is het belangrijk om te vermelden dat lokale bouwvoorschriften en regelgeving kunnen variëren. Houd er in ieder geval rekening mee dat de nieuwe F-gassenverordening verregaande veranderingen met zich meebrengt. Voor bedrijven met koel- en vriesapparatuur komt dat neer op:

1. De hoeveelheid F-gassen die op de Europese markt mag worden geplaatst, wordt snel verminderd, met als doel een totale stop in 2050.
2. 2. Er worden maatregelen genomen om het gebruik van F-gassen te verminderen. De productverboden stellen dat het GWP (Global Warming Potential) van F-gassen in nieuwe koel- of verwarmingsapparatuur sneller en meer moet dalen. Voor sommige producten komt er zelfs een verbod op het gebruik van F-gassen.

Tips voor installateurs
Er zijn nog fabrikanten die op dit moment, als ze een hybride systeem hebben geplaatst geen koppeling bieden voor een boiler. Hierdoor moet de gehele hybride zone worden verwijderd om vervolgens de juiste combinatiekoppeling te kunnen maken voor een volledig elektrische oplossing in de toekomst. Daarom is het belangrijk voor erkende installateurs om zorgvuldig te onderzoeken welke fabrikant de juiste keuze biedt voor all-electric ready systemen. Door rekening te houden met deze voor- en nadelen en de overig genoemde zaken kunnen installateurs hun klanten een weloverwogen advies geven over de implementatie van volledig elektrische warmtepompen in woningen of bedrijfspanden.

In de komende IZ zal Ron Bosch uitgebreid ingaan op de technische aspecten die komen kijken bij het al electric maken van hybride systemen, inclusief praktijkvoorbeelden van het loskoppelen van een warmtepomp van een cv-ketel. Daarnaast zal er beknopt aandacht zijn voor eventuele voorschriften en regelgeving die relevant zijn voor deze transitie. Hieronder alvast een voorproefje.
Houd voor de uitgebreide versie uw (digitale) deurmat in de gaten! De IZ-editie over Warmtepompen en Airconditioning verschijnt op 28 april in printversie en op www.installateurszaken.nl.

In een recent pilotproject is een aantal jaren 60 woningen gasloos gemaakt met een lucht/water-warmtepomp in combinatie met een 200 liter voorraadvat. De installatie is onderdeel van een pilot met in totaal vijf woningen van deltaWonen, waaronder twee eengezinswoningen uit 1964 in Zwolle en drie jaren ‘80 woningen in Kampen. Het betreft een warmtepomp zonder buitendeel.

Bij het pilotproject in Zwolle en Kampen is gekozen voor de Vincent all electric opstelling van Itho. Dankzij het ontbreken van een buitendeel wordt deze volledig binnen in de woning opgesteld. Hierdoor is de warmtepomp snel te plaatsen en onderhouden en is er geen buitenruimte nodig.

Compact
Daarnaast is Vincent dankzij zijn compacte formaat makkelijk inpasbaar, zelfs op kleine zolders en onder schuine daken. Dat bevestigt ook installateur Albaro Metselaar, namens De Vreeden Installatietechniek betrokken bij de pilot: “Dankzij de flexibele slangen en aansluitingen, kun je met Vincent in de bestaande bouw goed variëren. De opstelling met het voorraadvat is gemakkelijk aan te passen, bijvoorbeeld aan de huizen in deze pilot. Dit zijn eigenlijk standaard verhuurwoningen voor een woningbouwcorporatie.” Ook het plaatsen van de dakkap ervaart hij als gemakkelijk in de montage. “Als installateur hebben we al meerdere tientallen van deze warmtepompen geplaatst. En ja, we merkten gewoon dat het prettig werken was, omdat het makkelijk en flexibel was”, voegt hij toe.

Ruime ervaring
DeltaWonen heeft ca. 15.000 woningen in beheer in de gemeenten Zwolle, Kampen en Oldebroek. De corporatie is druk bezig met verduurzaming van haar woningportefeuille. Ze streeft ernaar om voor 2030 circa 3100 woningen te verduurzamen. Dat komt neer op zo’n 450 wooneenheden per jaar. Daarom heeft zij Trans-id gevraagd om mee te denken over de invulling van deze pilot met een aantal modelwoningen. Trans-id heeft ruime ervaring op het gebied van verduurzaming bij bestaande woningbouw; van planontwikkeling tot installatie.

Afgelopen week vond de 2023 European Heat Pump Summit plaats. Warmtepompexperts uit 42 landen kwamen naar Neurenberg om 39 presentaties van gerenommeerde internationale sprekers bij te wonen. Er kwam een breed scala aan onderwerpen aan de orde, van marktontwikkelingen tot monitoringsprojecten in de woningbouw en de toepassing van AI en IoT.

Dr. Rainer Jakobs, inhoudelijk coördinator van de European Heat Pump Summit en het Chillventa congress, vatte het evenement als volgt samen: "De conferentie toont eens te meer het belang aan van warmtepompen bij het oplossen van maatschappelijke uitdagingen, zoals de bescherming van het klimaat.”

Recordjaar
“Een van de presentaties was van Thomas Nowak van de EHPA, die zich concentreerde op de warmtepompmarkt in Europa. Hij wees erop dat 2022 een recordjaar is geweest voor warmtepompen, met drie miljoen verkochte eenheden. Dat betekent dat er in Europa maar liefst 20 miljoen warmtepompen zijn geïnstalleerd.”

Geluid
Marcel Rössler van ebm-papst concentreerde zich op geluidsclassificaties voor warmtepompen en de psychische ervaring van geluid. “Lucht/water-warmtepompen zijn niet geheel geruisloos, en hoe dichter een gebied bebouwd is, hoe meer het geluid van de machines de buren kan irriteren. Hier is het meetbare geluidsdrukniveau zeker niet de enige cruciale factor – ook de menselijke geluidsperceptie is belangrijk. Ebm-papst heeft daarom een gespecialiseerd psychoakoestisch laboratorium voor proefpersonen ingericht. De resultaten van onderzoeken worden verwerkt in de eigen ventilatorontwikkeling van het bedrijf en geven ook informatie over welke ventilatoren het meest geschikt zijn voor een bepaalde situatie.”

IoT
Dr. Veronika Wilk, van het Oostenrijkse Instituut voor Technologie, rapporteerde over casestudy's en marktkansen voor IoT-compatibele warmtepompen. “Warmtepompen worden steeds vaker netwerkapparaten die kunnen worden aangesloten op het Internet of Things (IoT). Met de vergaarde data wordt het mogelijk om de werking te optimaliseren en het comfort te verbeteren.”

AI
In diezelfde lijn vertelde Ran Roth van Sensibo over hoe kunstmatige intelligentie en data-analyses het energiegebruik van warmtepompen kunnen optimaliseren. Hij liet zien hoe AI-algoritmen leren door een continue analyse van omgevingsgegevens en zich aanpassen aan de individuele voorkeuren van gebruikers door verwarmings- en koelprocessen op hen af te stemmen, terwijl tegelijkertijd het energiegebruik wordt geminimaliseerd.”

In de komende editie van Vakblad InstallateursZaken verschijnt een terugblik op de EHPS met relevante highlights voor onze installatiebranche.

In het derde kwartaal van dit jaar werden er ruim 38 duizend warmtepompen verkocht in het woningsegment. Dit betreft zowel de nieuwbouw als de bestaande bouw. Dat is ruim 15 duizend meer dan in het derde kwartaal van vorig jaar. Vereniging Warmtepompen handhaaft de prognose van in totaal 170 duizend warmtepompen in de woningbouw voor heel 2023, waarvan 120 duizend in de bestaande bouw en 50 duizend in de nieuwbouw.

Op basis van deze prognose zou de groei, zoals ook berekend in het bericht na het eerste half jaar, uitkomen op 60% ten opzichte van 2022. Dit betekent ook dat Nederland op koers ligt voor het beleidsdoel van in totaal 1 miljoen warmtepompen in bestaande woningen, bovenop het aandeel in de nieuwbouw, in het jaar 2030.

Stabilisering van de groei
Vereniging Warmtepompen baseert deze voorspelling op de verkoop van warmtepompen voor individuele woningen in het derde kwartaal van 2023 door fabrikanten en importeurs. Analoog aan ontwikkelingen elders in Europa daalt de groei enigszins als er op kwartaalbasis wordt gekeken. Waar het eerste halfjaar een groei van 80% liet zien, is de groei in het afgelopen kwartaal ‘slechts’ ruim 60%, hetgeen niet alleen aan de zomervakantieperiode is toe te schrijven.

Oorzaken
Vereniging Warmtepompen ziet in Nederland wel ándere oorzaken voor stabilisering van de totale groei dan elders in Europa, waar bijvoorbeeld beleid en (subsidie-)instrumenten worden gewijzigd. In Nederland is dit een combinatie van markteffecten, macro-economische en politieke factoren. Er is sprake van lagere opbouw of zelfs afbouw van eerder wegens schaarste opgebouwde voorraden bij groothandels. Voorts staat het volume van nieuwbouw en daarmee van warmtepompen in dit segment onder druk. Hogere kosten voor levensonderhoud door inflatie en hogere rentes op leningen leiden tot meer voorzichtigheid bij potentiële klanten. De momenteel relatief lage gasprijzen verlagen de prikkel die er was tijdens de energieprijzen-crisis van 2022. Tot slot dragen de aanstaande Tweede Kamerverkiezingen en daarmee enige onzekerheid over het doorpakken met stimulerende maatregelen zoals de renovatie-norm in 2026, bij aan een meer afwachtende markt. Vereniging Warmtepompen ziet echter een stabiele, structurele en dus blijvende, marktvraag in de komende jaren. Ook in het utiliteitsegment, dat zich in iets minder belangstelling mag verheugen.

Hybride en all-electric
De verhouding tussen het aantal geïnstalleerde all-electric versus hybride systemen in de woningbouw is fifty-fifty. Binnen het all-electric segment is de groei van lucht-water warmtepompen nog altijd groter dan die van bodem- en PVT-gekoppelde water-water systemen. Samen met collega-brancheverenigingen Holland Solar en Branchevereniging Bodemenergie worden de bijdragen van gesloten en open bodemenergie en zonnewarmte (o.a. PVT) als bronnen van warmte verder geanalyseerd.
Kwantificering van het aandeel hybride warmtepompen blijft lastig, onder andere omdat ‘add-ons’ van warmtepompen aan een bestaande gasketel of aan een losse nieuwe ketel niet als zodanig worden geïnventariseerd. Exacte cijfers blijken ook niet te kunnen worden afgeleid uit ISDE-data van RVO. Het hier genoemde aandeel van 50% is het minimum waarvan de branche zeker weet dat deze als hybride worden geïnstalleerd. In de praktijk betekent dit een lichte onderschatting.

Verwachtingen
Voor 2024 verwacht Vereniging Warmtepompen voor de gehele branche een afvlakking van de groei, waarbij tussen de diverse marktsegmenten en de verschillende typen warmtepomp-configuraties verschillen worden verwacht. De beleidsdoelen voor de bestaande bouw blijven echter goed in beeld, waarbij wij in de toekomst een stijging van het relatieve aandeel hybride warmtepompen verwachten. Deze past bij de aangekondigde renovatie-normering en bij de verschuiving van de klandizie van de ambitieuze en meer vermogende woningeigenaren naar huishoudens met minder financiële mogelijkheden. De branche heeft er hoop op en vertrouwen in, dat de nieuwbouw ook weer op peil komt.

Met de opening van een trainings- en belevingscentrum in Lichtenvoorde wil ATAG Verwarming de komende jaren bestaande en nieuwe installateurs opleiden die overschakelen van cv-ketels op elektrische en hybride warmtepompen. Afgelopen vrijdag werd het centrum geopend toen de onderneming op feestelijke wijze stilstond bij het 75-jarige bestaan.

Driekwart eeuw geleden besloten de oprichters Antoon Tijdink en Antoon van Goor samen te werken aan het maken van verwarmingsproducten. Begonnen in Ulft met kookstellen maakte ATAG na enige tijd ook gashaarden, waarnaar - na het ontdekken van de gasbel in Slochteren - grote vraag was. “We kijken terug op een rijke en mooie geschiedenis waarin vakmanschap, innovatie en Achterhoekse nuchterheid centraal staan”, zegt Rob Maassen, Country Manager Nederland van ATAG Verwarming. Al is het bedrijf inmiddels in handen van de Italiaanse Ariston Group, ATAG Verwarming is zijn roots altijd trouw gebleven. Tijdens de feestelijke opening waren vele installateurs en ATAG-partners naar Lichtenvoorde gekomen om het bijzondere jubileum te vieren en de ATAG ComfortHub, zoals het trainingscentrum wordt genoemd, met eigen ogen te aanschouwen en te ervaren.

Klaar voor de toekomst
ATAG Verwarming speelt met het nieuwe opleidingscentrum in op de toekomst en de rol die het bedrijf wil spelen in de energietransitie. “Met de opening van de ATAG ComtfortHub als springplank naar het nieuwe verwarmen laten we zien dat we onze rol als een van de vooraanstaande spelers op de Nederlandse verwarmingsmarkt serieus nemen”, zegt Maassen. “We hebben te maken met talloze uitdagingen. Denk aan tekorten in materiaal, schaarste als het gaat om installateurs en andere goede vakmensen, en het feit dat mensen te maken krijgen met relatief nieuwe technologie. Neem de warmtepomp. Die moet worden ingeregeld op de specifieke omstandigheden van een woning. Dat is precisiewerk. Wij hebben de afgelopen jaren gemerkt dat veel installateurs en consumenten het fijn vinden over een expert te beschikken die eventueel meekijkt. Met het nieuwe trainingscentrum hebben we nu een moderne en toekomstbestendige locatie om een nieuwe generatie installateurs op te leiden en te ondersteunen.”
In de ATAG ComfortHub wordt ook stilgestaan bij de oprichters van ATAG Verwarming. Zo heet de belevingruimte ‘Antoon’ en de trainingsruimte ‘Aristide’, genoemd naar Aristide Merlone, de man die in 1930 aan de wieg stond van de Ariston Group.

Nieuw dealermodel
Bij een nieuwe generatie installateurs past ook een nieuw dealermodel. Om installateurs die voorop willen lopen in de energietransitie een steun in de rug te bieden, introduceert ATAG Verwarming ‘ATAG GreenDealer’. Installateurs die zich GreenDealer mogen noemen, kunnen rekenen op extra support bij het installeren, afstellen en onderhouden van warmtepompinstallaties.
“Wij merken dat sommige installateurs in een spagaat terecht dreigen te komen”, licht Maassen toe. “Door tijdgebrek kunnen ze te weinig aandacht besteden aan het opdoen van kennis over de technisch vaak gecompliceerde warmtepompinstallaties. Terwijl ze zich maar al te goed realiseren dat de vraag naar duurzame verwarmingsoplossingen steeds groter wordt. Met dit nieuwe dealermodel willen we installateurs ontlasten en tegelijkertijd helpen hun service op het gebied van duurzaamheid een impuls te geven.”
Daarom heeft ATAG de zogeheten ATAG Comfortdiensten opgezet. Dit is een uitgebreid pakket aan ondersteunende diensten dat aansluit bij de behoeften van installateurs die willen overschakelen van cv-ketels naar hybride en elektrische warmtepompen. De ondersteuning richt zich op het optimaal installeren, inregelen en monitoren van de warmtepomp. Met het eigen digitale platform ATAG ProZone kunnen storingen aan de warmtepomp op afstand worden geconstateerd en worden opgelost.

Drie varianten
Uit onderzoek is gebleken dat er bij installateurs verschillende behoeften bestaan als het gaat om ondersteuning. Daarom zijn de Comfortdiensten ingedeeld in drie varianten. ATAG Inbedrijfstelling (IBS) richt zich op het optimaal installeren en inregelen van de warmtepomp. Het tweede servicepakket, ATAG OHC, focust op onderhoud en is er ook in verschillende varianten, van een eenmalige check een jaar na installatie inclusief het optimaliseren van de parameters, tot een tweejaarlijkse visuele en digitale inspectie en tenslotte tot inspectie en onderhoud door een gespecialiseerde ATAG-servicemonteur. Bij de derde servicevariant, ATAG ComfortConnect, worden door middel van monitoring en beheer op afstand storingen snel opgemerkt, vaak nog voordat de installatie dit zelf aangeeft. De installateur kan op deze manier al actief actie ondernemen en indien nodig nog vóór klantbezoek nieuwe onderdelen bestellen zodat het toestel snel weer optimaal functioneert en hij één rit bespaart. Daarnaast ontvangt zowel de eindgebruiker als de installateur één keer per kwartaal een digitaal rapport over de werking van de warmtepomp. Voor de ATAG GreenDealer is er exclusief de service ComfortConnect+, waarbij ComfortConnect en inbedrijfstelling worden samengevoegd.
Nieuwe GreenDealers komen ook in aanmerking voor producttrainingen, worden voorzien van door ATAG gekwalificeerde leads en krijgen individuele ondersteuning. Het bestaande dealermodel onder de noemer ATAG SelectDealer blijft gewoon bestaan, maar richt zich minder nadrukkelijk op duurzame verwarmingsoplossingen.
Maassen: “Vanwege de energietransitie liggen er enorme kansen die tegelijkertijd voor installateurs ook een bedreiging kunnen vormen als ze niet meegaan in die transitie. ATAG GreenDealers krijgen alle ondersteuning die ze nodig hebben om met vol vertrouwen naar de toekomst te kijken.”

Fotobijschrift: Rob Maassen, Country Manager ATAG Verwarming (l) en Jan Henk van der Wijk Marketing en Communicatie Manager

Door het installeren van een hybride cv-installatie daalt het gemiddeld gasgebruik in een woning met 75%. Om deze besparing te behalen, gebruikten de woningen gemiddeld 2360 kWh aan extra elektriciteit per woning. Afgezet tegen elkaar resulteert dit in een jaarlijkse besparing op energiekosten van bijna 1000 euro per woning. Dit zijn enkele van de resultaten uit het 'Demonstratieproject Hybride Warmtepompen in de gebouwde omgeving’, een uitgebreid onderzoek dat op 21 juni tijdens Het congres ‘Hybride in de warmtetransitie’ in Utrecht wordt gepresenteerd.

Het onderzoek gebeurde op initiatief van de Nederlandse Verduurzamingsindustrie Gebouwde Omgeving (NVI-GO), Techniek Nederland, Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK), Ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK) en de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO). Voorzitter Doekle Terpstra van Techniek Nederland reageert enthousiast op de uitkomsten: “Die laten zien dat hybride warmtepompen onmisbaar zijn in de energietransitie. Ik verwacht dan ook dat de groei van hybride warmtepompen de komende jaren net zo hard zal gaan als we de afgelopen jaren hebben gezien bij zonnepanelen. Zo komen de klimaatdoelen snel dichterbij.” De uitkomsten onderstrepen volgens Terpstra nog eens dat dat minister De Jonge van Binnenlandse Zaken terecht heeft gekozen voor normering van cv-installaties vanaf 2026. “Hybride warmtepompen worden de standaard voor het verwarmen van woningen. Dat gaat veel klimaatwinst opleveren.”

Eerste conclusies mogelijk
In het demonstratieproject worden hybride installaties in circa 200 woningen, die qua bouwjaar en type uiteenlopen, gedurende minimaal één stookseizoen gemonitord. Op dit moment zijn de resultaten van 120 woningen met toestellen van diverse merken geanalyseerd. Daarmee is voldoende data verzameld om de eerste conclusies te trekken. Uitgebreide metingen tonen een verlaging van het energiegebruik die de hybride installatie realiseert. Zo is het nu mogelijk om zonder aannamen of fictieve berekeningen vast te stellen wat de gevolgen zijn voor het gasgebruik, de CO2-uitstoot en de energiekosten.

Forse besparingen
Het project levert nu al enkele belangrijke conclusies op:
•             De deelnemende woningen hadden over de twee jaar voorafgaand aan het project een gemiddeld gasgebruik van 1850 m3.
•             Door plaatsing van het hybride systeem is het gemiddeld gasgebruik 75% verminderd tot 475 m3.
•             Om deze besparing te behalen, gebruikten de woningen gemiddeld 2360 kWh aan extra elektriciteit per woning.
•             Dit resulteert in een jaarlijkse besparing van bijna 1000 euro per woning. Daarbij werden de energietarieven volgens het prijsplafond gehanteerd: 1,45 euro voor een m3 gas en 0,40 euro voor een kWh. Gerekend met de huidige (mei 2023) marktgemiddelde tarieven is deze besparing 1250 euro per jaar. Met de verwachting dat de energieprijzen in de toekomst zullen stijgen, wordt de besparing voor de bewoners groter en neemt de terugverdientijd verder af.
•             Veel deelnemers aan het project hebben zonnepanelen, voor hen zal de besparing nog groter zijn.

Geen bouwkundige aanpassingen
De woningen in het project zijn bouwkundig niet aangepast. Van 120 deelnemers is inmiddels voldoende data van goede kwaliteit beschikbaar om de prestatie van het hybride warmtepompsysteem definitief te kunnen bepalen. Daarmee is een vergelijk gemaakt van het jaarlijks energiegebruik van de deelnemende woning vóór plaatsing van de hybride warmtepomp met het energiegebruik na plaatsing. Deze bepaling komt het dichtst bij de beleving van de bewoner die zijn energiegebruik (de energierekening) voor en na plaatsing van het hybride systeem met elkaar zal vergelijken. Voor dit project is een app ontwikkeld die de bewoner uitgebreid inzage geeft in de prestaties van zijn hybride installatie en het effect op zijn energiegebruik.

Alle woningen hebben besparingspotentieel
In de resultaten is een spreiding zichtbaar: hoewel elke bewoner aanzienlijk op energiekosten bespaart, zijn er deelnemers met meer dan 90% gasbesparing maar ook deelnemers met minder dan 40%. Die spreiding zien we ook bij het elektriciteitsgebruik van de hybride warmtepomp. Een goede gasbesparing gaat in enkele gevallen toch gepaard met een relatief hoog elektriciteitsgebruik. De resultaten van het demonstratieproject laten dan ook zien dat met relatief kleine verbeteringen al snel een verhoging van de besparing te realiseren is. Zo blijken de kwaliteit van het afgiftesysteem en de regeltechniek van cruciaal belang om in elke situatie tot goede prestaties te komen. Deelnemers met een duidelijk minder dan gemiddelde gasbesparing of een sterk hoger elektriciteitsgebruik, is één van die onderdelen vaak niet optimaal en dat vermindert het financiële resultaat.

Gemiddeld 75% gasbesparing
Hoofdconclusie is dat de installatie van een hybride warmtepomp, zonder verdere maatregelen, gemiddeld 75% gasbesparing en een lagere energierekening met bijna 1000 euro per jaar kan opleveren. Om de spreiding van de resultaten verder te kunnen onderzoeken en daarmee aanbevelingen te kunnen doen voor het optimaliseren van de prestaties, is besloten om de termijn van het project met een jaar te verlengen.

Bijna 400 clubs namen deel aan de Groene Clubweken van KNVB-duurzaamheidspartner Mitsubishi Electric en de KNVB Groene Club. Op basis van de beste motivatie hebben drie clubs een premium warmtepomp t.w.v. € 30.000 gewonnen. Energietrainer John Williams deelde de prijzen uit.

“Steeds meer verenigingen willen verduurzamen maar weten niet hoe te beginnen. Wij adviseren graag zowel met de technische mogelijkheden als op het gebied van subsidies”, vertelt clubexpert Martijn van Leerdam van Mitsubishi Electric. “Dat honderden clubs meegedaan hebben aan de Groene Clubweken bewijst dat het thema verduurzamen leeft. Ik ben supertrots dat ik samen met Energietrainer John Williams de prijzen heb mogen overhandigen aan drie prachtige voetbalverenigingen.”

Clubadvies blijft ook na Groene Clubweken mogelijk
Het doel van de Groene Clubweken was om voetbalverengingen te informeren, inspireren en motiveren aan de slag te gaan met het verduurzamen van het sportcomplex. Daarom organiseerden Mitsubishi Electric en de KNVB onder andere een Webinar met energiebesparende tips en informatie over de diverse subsidiemogelijkheden. Daarnaast ontvingen clubs wekelijks een informatieve nieuwsbrief. Ook stonden de KNVB-verengingsadviseurs en experts van Mitsubishi Electric klaar om clubs persoonlijk te adviseren. Iets wat Mitsubishi Electric blijft doen gezien de vele verzoeken voor een afspraak.