Sinds het Legionelladrama in Bovenkarspel (1999) en de kort daarna in werking getreden regelgeving voor Legionellapreventie in leidingwater is in Nederland, maar ook wereldwijd, veel onderzoek gedaan. Er is nu veel meer kennis over de omstandigheden waaronder Legionella groeit of niet groeit, welke legionellasoorten gevaarlijk zijn voor de mens en hoe Legionella het beste bestreden en voorkómen kan worden. Het huidige Legionellapreventie beleid is gebaseerd op wetenschappelijke aannames uit het begin van deze eeuw. Sindsdien is het wetenschappelijk onderzoek doorgegaan en wijkt het legionellabeleid – op onderdelen – af van de wetenschappelijke inzichten. Gaat de regelgeving voor legionellapreventie in leidingwater nu op de schop?

Op het TVVL Nationaal Congres Sanitaire Technieken 2021 vertelt Paul van der Wielen (microbioloog bij KWR) over de huidige wetenschappelijke kennis ten aanzien van Legionella in leidingwatersystemen. Dan zal blijken in hoeverre de huidige Regeling legionellapreventie in Nederland nog in lijn is met de huidige wetenschappelijke kennis. Het laat zich niet moeilijk raden dat dit niet zo is, want het huidige wetgevend kader borduurt nog altijd voort op inzichten uit 2000. Het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat heeft daarom laten onderzoeken welke voorschriften in de wetgeving ten aanzien van Legionella in leidingwater op basis van de huidige wetenschappelijke inzichten zouden moeten worden aangepast, en op welke wijze. De onderwerpen die genoemd worden hebben onder meer betrekking op het thermisch beheer, het effect van spoelen, invloed van materiaalgebruik, legionellasoorten, de 1-liter regel en de risicokwalificatie tabel. Wanneer het merendeel van de adviezen uit het onderzoek wordt overgenomen zal dat een grote impact hebben op de praktijk van legionellapreventie. Dat de regelbaarheid en beheersbaarheid van de warmtapwatertemperatuur in met name collectieve warmtapwaterinstallaties met circulatie erg lastig is wordt in de praktijk nog altijd te vaak ervaren. Michiel van Bruggen vertelt op het congres vanuit zijn expertise over het dynamische gedrag van warmtapwatercirculatiesystemen.

Pseudomonas aeruginosa
Naast ziekteverwekkende legionellasoorten zijn in het Nederlandse drinkwater ook andere ziekteverwekkende micro-organismen aangetroffen, zoals Pseudomonas aeruginosa, die zich in het drinkwatersysteem vermeerderen en waar geen regelgeving in drinkwater voor geldt. De ziekte veroorzaakt door deze andere ziekteverwekkers zijn niet meldingsplichtig, maar schattingen laten zien dat het aantal ziektegevallen waarschijnlijk hoger zijn dan het aantal ziektegevallen veroorzaakt door ziekteverwekkende Legionella non-pneumophila-soorten. Onderzoek heeft laten zien dat beheersmaatregelen die voor Legionella gelden, niet allemaal werken tegen Pseudomonas aeruginosa. Dit micro-organisme is in staat zich te vermeerderen in drinkwaterbiofilms met een temperatuur beneden de 20°C. De Duitse microbioloog Peter Arens verzorgt op het congres een presentatie over oorzaken en sanering van een ziekenhuis met Pseudomonas aeruginosa in het drinkwater. Stefan van ‘t Hof van het Rijksvastgoedbedrijf bespreekt op het congres andere aspecten op het gebied van Waterveiligheid in gebouwen en de wet- en regelgeving die daarop van toepassing is.

Keukenafvalvermalers in hoogbouw
Julian Muñoz Sierra (KWR) presenteert samen met Mirjam Blokker (KWR) het TKI onderzoeksproject naar keukenafvalvermalers in hoogbouw. Specifiek is gekeken naar de technische haalbaarheid van het aansluiten van een keukenafvalvermaler op de gebouwriolering en naar de duurzaamheid (LCA) van keukenafval via riolering ten opzichte van keukenafval via het restafval. De resultaten van het zogenoemde OSKAR-project (Organisch keukenafval via het riool) worden gepresenteerd, met een nadruk op de tests die in een laboratoriumopstelling van de gebouwriolering zijn gedaan.

Dagvoorzitter van het TVVL Nationaal Congres Sanitaire Technieken is Mirjam Blokker, voorzitter van de TVVL Expertgroep Sanitaire Technieken. Voor verdere informatie over het online congres op 7 juni zie: www.tvvl.nl (bijeenkomsten, Landelijk)

Om legionellagroei te voorkomen is een minimumtemperatuur van het warme water vereist van 60 ^oC in collectieve installaties en van 55 ^oC in woningen. Om het energiegebruik te beperken wil men deze temperatuur verlagen. Oscar Nuijten (Edu4Install) beantwoordt de vraag: “Tot hoever kunnen we daarmee gaan zonder risico op legionella?”

Zo’n 95% van de sterfgevallen door legionellose wordt veroorzaakt door de soort legionella pneumophila. Pneumophila groeit vooral bij temperaturen die langdurig boven 30 ^oC liggen. Boven 50 ^oC kan legionella niet vermeerderen en boven 60 ^oC wordt de bacterie gedood. Lukt het om de temperatuur overal in de installatie continu boven 60 ^oC te houden, dan is er geen kans op legionella in warmwater. Dit is geen eenvoudige opgave, vooral in complexe systemen met lange circulatieleidingen. De afkoeling is meestal groter dan berekend en de inregeling voldoet vaak niet.

Beperken energiegebruik
Een nadeel van hoge warmwatertemperaturen is het lagere rendement van de warmteopwekking. Dit speelt vooral bij stadsverwarming en warmtepompen. Bovendien hebben veel van de geïnstalleerde warmtepompen moeite om 60 ^oC te halen, volgens adviesbureau Hydroscope. Een ander nadeel is het grotere warmteverlies naar de omgeving. Dit is vooral aan de orde bij installaties met een uitgebreid circulatiesysteem. Vandaar dat ontwerpers zoeken naar oplossingen waarbij de temperatuur op een verantwoorde wijze kan worden verlaagd.

NEN 1006
In de Algemene voorschriften voor leidingwaterinstallaties staat kort samengevat:
-In collectieve installaties moet de warmwatertemperatuur op de tappunten en op de retour van een circulatiesysteem minimaal 60 ^oC zijn.
-In woningen geldt een functionele eis van 55 ^oC op het tappunt.
-Warmwatervoorraadtoestellen waarin niet continu op alle plaatsen 60 ^oC (in woningen 55 ^oC) heerst, moeten wekelijks thermisch worden gedesinfecteerd op minimaal 60 ^oC.
Het Bouwbesluit en het Drinkwaterbesluit wijzen NEN 1006 aan, maar de wetgever geeft tegelijk ook ruimte voor gelijkwaardige oplossingen.

Regeling Legionellapreventie
In de ‘Regeling Legionellapreventie in drinkwater en warm tapwater’ wordt aangegeven dat installaties voor warm tapwater zoveel mogelijk boven een temperatuur van 50 ^oC moeten worden bedreven. De Regeling biedt zelfs de mogelijkheid om een leidingnet op lagere temperaturen dan 50 ^oC te bedrijven. Het leidingnet moet dan wekelijks kort thermisch worden gedesinfecteerd (hitteshock). De Regeling is dus minder streng dan NEN 1006. Daarnaast wordt de mogelijkheid geboden om installaties te bedrijven op 50 ^oC als een alternatieve techniek wordt toegepast, zoals koper-zilver-dosering. Je moet dan de installatie eerst legionella-technisch saneren, reinigen en desinfecteren en je moet extra monsternames doen, waardoor de kosten van de installatie en het beheer flink zullen stijgen.

Praktische consequenties
Hoe dichter de temperatuur bij 40 ^oC komt te liggen, des meer warm water en des te minder koud water er toegevoerd moet worden. Niet alle thermostatische mengkranen kunnen deze scheve verhouding aan. Bovendien zijn er grotere leidingdiameters voor de warmwaterleiding en grotere boilervolumes noodzakelijk, wat weer grotere warmteverliezen veroorzaakt. Een lagere warmwatertemperatuur leidt wel tot een betere prestatie van een warmtepomp met boiler. Ook wordt de toepassing van laagtemperatuur-warmtenetten mogelijk. Volgens de huidige voorschriften moet een boiler dan wel automatisch wekelijks kort thermisch worden gedesinfecteerd op minimaal 60 ^oC (hitteshock). Daarvoor moet dan een controleerbare voorziening zijn aangebracht.

Recente onderzoek
In 2019 heeft Van Wolferen Research een rapport geschreven over de mogelijkheden van verlaging van de temperatuur van warmwater in woningen. Van Wolferen stelt dat in veel situaties verlaging tot zelfs 40 ^oC mogelijk is zonder risico op legionellagroei, mits dit gecombineerd wordt met een wekelijkse hitteshock.

KWR
Het KWR Water Research Institute is het niet eens met Van Wolferen. Het instituut geeft aan dat het verlagen van de warmtapwatertemperatuur gecombineerd met een wekelijkse hitteshock, zeer waarschijnlijk averechts zal werken en juist kan leiden tot groei van ziekteverwekkende pneumophila. Zeker als de temperatuur daarbij komt te liggen rond de 40 °C. KWR stelt dat de temperatuur in de warmwaterinstallatie continu minimaal 55 ^oC of nog beter 60 ^oC moet zijn.

Continu
Een recent onderzoek van het Belgische onderzoeksinstituut WTCB bevestigt dit. Pas bij langdurige wekelijkse thermische desinfecties (24 uur) van het warmwatersysteem op 65 ^oC, werden redelijke resultaten behaald. En bij een constante aanvoertemperatuur van 60 ^oC en retourtemperatuur van 55 ^oC traden geen normoverschrijdingen meer op.

Voorverwarming
Steeds meer installaties worden uitgevoerd met voorverwarming op een lage temperatuur, gevolgd door naverwarming. In figuur 1 staat een voorbeeld. Het onderste deel van de boiler wordt verwarmd met een warmtewisselaar die is aangesloten op een laagtemperatuursysteem. Daar heersen zeer gunstige omstandigheden voor groei van biofilm met legionella, vooral op de bodem. Zolang het naverwarmingselement de temperatuur continu verhoogt tot boven 60 ^oC zullen de legionellabacteriën in het bovenste deel worden gedood.

Piekgebruik
Als bij een hoog piekgebruik de bovenste helft van de boiler is leeg getrokken, zal er warmwater met een lagere temperatuur vanuit het onderste deel worden geleverd. Dat kan dan de gevaarlijke legionella pneumophila in hoge concentraties bevatten. Als je op dat moment toevallig onder de douche staat, kan je hiermee worden besmet. Bij de reguliere halfjaarlijkse monsternames op de douches wordt dit niet waargenomen, omdat het een situatie is die alleen voorkomt tijdens een bijzonder hoog piekgebruik. Soms komt die situatie zelfs voor tijdens thermische desinfectie van het leidingsysteem waarvoor veel warmwater nodig is. Het is dus zaak dat het volume van het bovenste deel van de boiler te allen tijde voldoende groot is om de maximale piek op te vangen.

ISSO-publicatie 55.1 noemt ook de mogelijkheid om de onderste helft van de boiler automatisch wekelijks kort thermisch te desinfecteren. Dat zou kunnen door een bypass en ‘desinfectiepomp’ aan te brengen en deze wekelijks minimaal 20 minuten te laten draaien.

Alternatieve technieken
Daaronder wordt verstaan: Apparaten die bacteriën verwijderen of doden uit drinkwater op een fysische of elektrochemische wijze, zoals een ultrafiltratie- of een koper-zilver-unit. De huidige regelgeving geeft aan dat bij toepassing van een alternatieve techniek onder strenge voorwaarden een warmwatertemperatuur van minimaal 50 ^oC op de retour mag worden toegepast.

Studie
In de bovengenoemde brief van KWR wordt verwezen naar een studie in een Zwitsers ziekenhuis naar het effect van verlaging van de warmtapwatertemperatuur naar 50 °C in combinatie met een koper-zilver-dosering. Het continu handhaven van een temperatuur boven 60 °C zonder koper-zilver-dosering liet de beste resultaten zien. Navraag bij adviesbureau Hydroscope leverde op dat zij in Nederland slechts een tweetal projecten onderhanden hebben waarbij een koper-zilver-techniek is gecombineerd met lage warmwatertemperaturen.

Dit is een artikel uit de print-editie van het vakblad IZ. De digitale edities van IZ zijn gratis te raadplegen via www.installateurszaken.nl. Liever een print-editie op uw deurmat? Maak dan gebruik van onze tijdelijke actie en meld u nu aan voor een gratis abonnement op IZ via www.installateurszaken.nl.